1. Khi tôi chào đời đã có biển một bên. Biển hòa âm với bãi thùy dương ru nhịp nôi thơ ấu đưa tôi vào từng giấc ngủ êm đềm. Biển nằm sóng soải bên cửa sổ lớp học đầu đời của tôi và từ lớp học nhìn ra hai bên cửa Đề Gi, một bên là biển Đông bao la bát ngát, một bên là đầm Đạm Thủy xanh rờn. Thầy giảng, đầm Đạm Thủy có hình chữ nhật, bề ngang chừng 3km, bề dài khoảng 6km, đầm hứng trọn lưu vực sông La Tinh và nhiều sông, suối từ các hòn núi quanh đầm đổ xuống, nên nước ngọt hòa cùng nước mặn thành nước chà hai; có bảy thôn quanh đầm làm muối ngon nổi tiếng từ nước đầm này. Đầm ăn ra cửa Đề Gi dưới chân hòn núi Lang.

Mẹ tôi kể: Khi thực dân Pháp đổ bộ lên cửa Đề Gi, phát hiện ra đầm Nước Ngọt có độ mặn dịu, làm muối rất tốt, bèn bắt dân làng (trong đó có mẹ) ra khai mở ruộng muối chung quanh đầm. Trên cửa Đề Gi Pháp xây Sở Muối, có sân phơi và kho muối to. Dân làm ra muối rồi phải gánh muối về sân phơi, ai để đổ hột muối nào là bị thằng cai đội đánh bằng roi mây tron trót lên người. Sau một ngày oằn vai gánh muối dưới cái nắng chang chang, đến xẩm tối, mọi người cùng ngồi xếp hàng trên sân muối, chờ tên cai đội tới chấm công bằng cách cầm cây gậy đi nhìn mặt và đánh "cốp" lên đầu người nào thì người đó ôm đầu chạy ra đứng xếp hàng. Chỉ người nào bị hắn đánh gậy lên đầu mới được lãnh tiền công, còn không thì hắn quỵt, chẳng trả đồng nào. Dân làm muối mà không có muối ăn, ai lén lấy một nắm muối bỏ túi, cai đội biết là bắt tội "ăn cắp", đem đi nhốt, bỏ đói và đánh đập tàn nhẫn. Cậu tôi cũng là nhân chứng, kể: Muốn có muối ăn, khi rửa muối trong một cái hồ ngập nước, mình lén lắc gánh cho muối đổ xuống hồ. Muối ngâm trong nước mặn rất lâu tan, nửa đêm, mình lén ra hồ vớt muối ấy đem về cất giấu để ăn.

2. Giặc Pháp tan rồi, đầm Đạm Thủy trở thành nguồn sống của dân. Nơi đây có rất nhiều loài hải sản ngon nổi tiếng. Lũ nhỏ chúng tôi đi học về, thường theo người lớn ra đầm giậm ghẹ vào lúc thủy triều xuống, bày bãi cát vàng quanh đầm. Mỗi người một cây sào; đầu sào treo cái giỏ đựng ghẹ. Khi giậm, hai gót chân chụm hình chữ V, bước chậm. Hễ giậm trúng ghẹ thì cắm sào để vịn mà ngồi thụp xuống nước, lòn bàn tay bắt con ghẹ dưới lòng bàn chân. Gặp ghẹ quá to thì nhờ người khác nhấn đầu đặng ngồi cho vững, dùng cả hai bàn tay mà bắt ghẹ. Nhiều khi giậm ghẹ lại được sam. Sam nằm có cặp, con đực thường chỉ bằng nửa con cái mà "đeo như sam" nên khi bắt là bắt được cả cặp. Sam cái đầy thịt ngọt và trứng béo ngậy.

3. Tôi xa quê từ lúc chiến tranh chống Mỹ ác liệt. Sau 40 năm hòa bình xây dựng, tôi trở về Đề Gi mà như đi trên xứ lạ: Dấu binh lửa được xóa nhòa, phố xá, hàng quán sầm uất khỏa lấp cả khu sở và sân muối tàn tích của thực dân Pháp. Quanh đầm Đạm Thủy là bảy làng nghề muối truyền thống bừng dậy sức sống mới. Muối vun từng đụn như đồi tuyết trắng tinh. Ở Bình Châu (Bà Rịa-Vũng Tàu), dân Đề Gi vào lập nghiệp khá đông và họ luôn chở muối theo, bởi họ tin chỉ có muối Đề Gi mới làm ra được nước mắm ngon truyền thống có màu vàng lóng lánh, để nguyên chất, rót ăn trực tiếp mới cảm nhận hết cái hương vị thơm ngon đặc trưng của nước mắm này.

Cửa Đề Gi bây giờ đã được nâng cấp thành cảng biển và cảng cá. Ngày xưa, tôi chỉ thấy ngư dân đi biển bằng ghe hoặc thúng nan tre. Bây giờ, tôi lạ lẫm trước những tàu cá - gỗ và sắt - chạy động cơ Diezel rẽ sóng, lừng lững đi khơi về lộng. Ngư dân bảo: "Bây giờ đánh cá đại dương mới ngon ăn!" (họ gọi cá to là cá đại dương, cá nhỏ là cá ven bờ). Theo tư liệu, vùng biển Bình Định (trong đó có Đề Gi) thống kê được 500 loài cá (38 loài cá kinh tế, 65% cá nổi, 35% cá đáy gồm cá đại dương và cá ven bờ), chưa kể các loại tôm và mực.

Ai cũng bảo đến Đề Gi mà không ăn gỏi cá thì như chưa đến. Tôi đã đưa vợ con ở Long An về đây ăn gỏi cá Đề Gi nổi tiếng từ con cá cơm, cá trích đến cách chế biến và nước chấm tổng hợp từ nhiều loại trái cây. Bên gỏi cá còn có gỏi sứa. Chao ơi, tôi nhớ hồi nhỏ mình theo chân người lớn đi ra biển vớt sứa. Mùa sứa thường vào tháng Ba, tháng Tư Âm lịch trở đi. Con sứa vớt về, dùng lá duối chà xát cho sạch nhớt, chỉ còn một màu sáng xanh như thủy tinh, đem xắt lát nhỏ trộn với các loại rau thơm, thính và đậu phộng, mè rang giã nhỏ, ăn nghe giòn tan. Lại còn món cá mú xắt lát mỏng chấm mù tạt, cá hồng hấp gừng, cá nhám nhúng giấm,... Trên đầm Đạm Thủy, dưới chân núi Gành, cũng có nhiều nhà hàng đặc sản biển nằm trên mặt đầm. Mời bạn đến quê tôi - biển Đề Gi - để ngoạn cảnh "tam sơn tứ hải" và thưởng thức hương vị biển/rừng thử xem!

ST.